Bovendien is de huidige complexe crisisstructuur niet toegerust op een vroegtijdige en effectieve aanpak van ‘sluipende’ en grensoverschrijdende crises. Met name in deze tijd waarin we ons continu in een crisis lijken te bevinden, wijst Arjen Boin er nog eens op dat het hoog tijd is dat we nadenken over de vaardigheden en kwalificaties waarover onze crisisleiders moeten beschikken.

Publieke leiders ontdekken, keer op keer, dat crisismanagement een vorm van topsport is. De beeldspraak van topsport schrikt hen niet af; velen vinden dat ze in de topsportcategorie van leiderschap vallen. Het probleem is dat een crisis een heel andere tak van sport is dan de sport waarin politieke en ambtelijke leiders hun medailles hebben verdiend. Ze ontdekken dat hun vaardigheden, ervaringen, inzichten en intuïtie niet of nauwelijks werken in een crisis. Het is eigenlijk nog erger: de set van kwalificaties die hen aan de top heeft doen belanden, werkt averechts in een crisis.

De oorzaak van deze paradox ligt in de temporele dimensie die een crisis kenmerkt. Leiders moeten beslissingen nemen zonder dat hun de tijd wordt gegund om het spel te spelen van delibereren, afstemmen, compromissen creëren, en draagvlak zoeken – het spel waarin zij zo bedreven zijn. Zij moeten snel besluiten nemen, vaak met veel minder dan de ‘50% van de informatie’ waarover premier Rutte nog dacht te beschikken in het begin van de COVID-crisis.

Langzaam groeit het besef dat crisismanagement heel andere vaardigheden vereist. Niet alleen van leiders, maar misschien juist wel van de adviseurs die hen in tijden van crisis omringen. In veel gevallen wordt weliswaar een aparte structuur opgetuigd waarin speciaal opgeleide functionarissen een spilfunctie vervullen op het gebied van informatiemanagement en operationele aansturing, maar de topadviseurs van de politiek-bestuurlijke leiders verdwijnen natuurlijk niet. Zij nemen hun plaats in in de crisisstructuur en zetten die naar hun hand. Of ze creëren een parallelle, informele structuur die de afgesproken processen ondermijnt of simpelweg uitwist.

Hier schuilt het grootste probleem van de huidige crisispraktijk: te veel functionarissen op het hoogste niveau, zowel politiek als ambtelijk, onderkennen niet dat ze incompetent zijn op het gebied van crisismanagement.

We zullen met nieuwe crises worden geconfronteerd die nog scherpere eisen gaan stellen aan leiders en hun ondersteuners. De COVID-19 crisis kan als illustratie dienen voor de drie kenmerken die een crisis extra moeilijk maken: lange aanloop, grensoverschrijdend, en lange duur. Als deze kenmerken samenvallen in een crisis, zoals tijdens de COVID-19 crisis het geval is, kan alleen crisismanagement op topsportniveau soelaas bieden.

Een lange aanloop – we spreken wel van de ‘sluipende’ crisis – biedt mogelijkheden tot vroegtijdige en effectieve interventie. De timing van een dergelijke interventie blijkt echter een hele uitdaging. Te vroeg ingrijpen roept vraagtekens op en wordt door adviseurs met goed ontwikkelde politieke antennes al snel onverantwoord geacht (‘niemand had begrepen als we carnaval hadden afgelast’). De zucht naar draagvlak maakt (vroeg)tijdige interventies heel moeilijk. Daar wordt later een prijs voor betaald: de prijs van eroderend vertrouwen. Die prijs weegt zwaarder als de crisis langer duurt en meer en meer sectoren treft. Grensoverschrijdende crises die niet weggaan, ondanks interventies die allengs draconischer worden: het is een nachtmerrie voor bestuurders.

De verregaande vervlechting van extreem complexe systemen gaat ons nog veel meer van dit soort ‘ongekende’ crises brengen. Het is daarom hoog tijd te doordenken welke kwalificaties leiders en hun begeleiders nodig hebben om dergelijke crises het hoofd te bieden.

Verder lezen
Boin, A., ’t Hart, P., Stern, E., & Sundelius, B. (2016). The Politics of Crisis Management: Public Leadership under Pressure. Cambridge University Press.
Boin, A. & Overdijk, W. (2021). Handboek voor Strategisch Crisismanagement. The Crisis University Press.

Dit artikel verscheen eerder als onderdeel van het wetenschappelijk essay ‘Anders kijken naar publiek leiderschap’ gepubliceerd door het Leiden Leadership Centre in opdracht van Bureau Algemene Bestuursdienst.